Menu
Strona główna | Mapa serwisu |
"); var script = document.getElementById("__ie_onload"); script.onreadystatechange = function() { if (this.readyState == "complete") { inNugg(); // } }; /*@end @*/ window.onload = inNugg; Kobiety w obliczach wojny. Kobiety w walce o niepodległość.
Rola kobiet polskich w szeregach armii.
Przekrój przez okresy historyczne i działania wojenne 
 
PWK (1922-1939)
Strona główna > Wiek XX - organizacje > PWK (1922-1939)

Pod szarą bluzą biją serca młode,
Pełne zapału, śmiało patrzą oczy.
Na czapkach błyszczy orzełek nasz mały...

Na ustach uśmiech, w oczach skry,
Radością każde serce drży.
I głos piosenki w polu drga:
Oj nie masz to jak PWK.


  
Geneza i działalność PWK (1922-1939)
Powstanie Organizacji Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (OPKdOK) było rezultatem długoletniej i konsekwentnej pracy Polek biorących udział w walkach o niepodległość w latach 1914-1921. Momentem przełomowym był rok 1922, kiedy po zakończeniu działań wojennych przeprowadzono likwida­cję Ochotniczej Legii Kobiet i innych organizacji inicjowanych przez Józefa Piłsudskiego. Wówczas to grupa byłych uczestniczek walk o niepodległość po­stanowiła zagadnienie służby wojskowej przystosować do warunków pracy pokojowej.
W tym celu Maria Wittekówna, Maria Podhorska i Halina Piwońska, pozo­stające w służbie wojskowej w stopniach oficerskich, ukończyły kurs doszkala­jący oficerów i otrzymały przydział do Oddziału III Sztabu Generalnego. Ich zadaniem było organizowanie pracy Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK) w ramach stowarzyszeń kobiecych. Inicjatywa ta napotkała początkowo na duże trudności, wynikające zarówno ze strony społeczeństwa zmęczonego ciężkimi powojennymi warunkami bytowymi i nieprzygotowanego do nowej formy pracy kobiet, jak też władz wojskowych zajętych pokojową reorganiza­cją armii i niechętnie odnoszących się do ewentualnego „mieszania się" kobiet do pracy wojskowej.

W celu nawiązania kontaktu ze stowarzyszeniami zainteresowanymi pro­wadzeniem pracy PWK, M. Wittekówna została odkomenderowana przez władze wojskowe do Związku Strzeleckiego, M. Podhorska - do harcerstwa, natomiast H. Piwońska zajęła się środowiskiem akademickim. Już na przeło­mie lat 1922/1923, na skutek starań podejmowanych przez kobiety-oficerów, pojawiły się pierwsze zespoły PWK przy niektórych stowarzyszeniach w War­szawie, Lwowie i Wilnie. Rezultatem intensywnej, długotrwałej akcji było również utworzenie w październiku 1922 r. Komitetu Rezerw Kobiecych, w skład którego weszły przedstawicielki wielu stowarzyszeń.
Komitet był pierwszym przejawem szerszego zainteresowania się sprawą PWK. Odegrał on dużą rolę jako źródło informacji dla delegatek stowarzyszeń na temat celów i form pracy przysposobienia wojskowego, a poza tym stał się pierwszą placówką, która prowadziła ewidencję kobiet zdolnych wziąć udział w obronie narodowej jako telefonistki, sanitariuszki, lekarki i zwykli żołnie­rze." Równolegle z akcją społeczną Komitetu, z inicjatywy M. Wittekówny, powstał Klub Starszych Instruktorek - jako ośrodek mający organizacyjnie ująć służbę wojskową kobiet przez przygotowanie do niej.
    
        Raport służbowy. Obóz robotnic w Borowie koło Wejherowa w 1936 r.
 

Drużyna gospodarcza powraca z zakupów żywności

    
Instrukatorski kurs strzelecki w Toruniu 1931 r.
Ideowe założenia przyjęte przez Klub były następujące:
- przygotowanie fachowe kobiet do pełnienia służb pomocniczych na wy­padek wojny;
- wychowanie zwartej, mocnej ideowo kadry instruktorskiej;
- zdobycie prawnych podstaw dla udziału kobiet w pracy wojskowej.

Prócz kształcenia i konsolidowania kadry instruktorskiej rozwijała się rów­nież praca organizacyjna i szkolna. Obmyślone i przeprowadzone zostały pro­gramy wyszkolenia ogólnowojskowego i fachowego z dziedziny służby sani­tarnej, oświatowej, gospodarczej i łączności.
W okresie tym trwały także starania o uzyskanie prawnej podstawy dla służby kobiet w wojsku. Było to zadanie trudne. Wszystkie pertraktacje i me­moriały rozbijały się na ogół o twierdzenie, że w czasie pokoju kobiety nie są armii potrzebne oraz że konieczną podstawą do określenia stanowiska kobiet w wojsku jest ustawa sejmowa o wojskowej służbie kobiet. Na skutek usilnych starań Komitetu i Rady Klubu, wiosną 1924 r., do Ustawy o powszechnym obo­wiązku służby wojskowej wniesiona została poprawka o ochotniczej służbie kobiet.
Jednak przepadła ona tak w komisji wojskowej, jak i na posiedzeniu plenarnym Sejmu. Bezpośrednią tego konsekwencją było zwolnienie z wojska, we wrześniu 1924 r., pozostających w służbie kobiet-oficerów (M. Wittekówny oraz M. Podhorskiej) i w związku z tym całkowite przeniesienie punktu ciężkości pracy PWK na Klub Starszych Instruktorek i jego cywilny odpowiednik - Komitet.
Silne podwaliny pod szerszą działalność PWK przyniósł rok 1925. Wówczas to sprawę przysposobienia wojskowego rozszerzono na żeńską młodzież szkolną. 1 grudnia tegoż roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zezwoliło Komitetowi, tytułem próby, na zawiązanie kilku hufców szkolnych. Pierwsze powstały już na przełomie lat 1925/1926 w Warszawie. Próba z hufcami wypadła tak pomyślnie, że odtąd akcja ta rozwijała się stale i intensywnie. Dowodem uznania dla Komitetu było przyznanie mu przez MSW pierwszego subsydium.
Wzmożenie się ruchu przysposobienia wojskowego z końcem 1926 r. odbiło się także na działalności Klubu Starszych Instruktorek, który włączył do i pracy PWK prowincję. W latach 1926-1927 działalność PWK prowadziły: w Wilnie - Stefania Kudelska, w Krakowie - Helena Pawłowicz-Zarembina, we Lwowie - Maria Podhorska, następnie Halina Wasilewska, w Lublinie - Zofia Nowosielska, następnie M Podhorska. W miastach tych powstawały liczne oddziały ćwiczące, obejmujące coraz szersze kręgi młodzieży.
Praca niestowarzyszonych pod egidą Komitetu rozwijała się coraz szerzej i pomyślniej. Wzrosła liczba instruktorek niezwiązanych z żadnym stowarzy­szeniem. Natomiast działalność w organizacjach zrzeszonych w Komitecie napotykała na trudności. Niektóre stowarzyszenia wycofały się z pracy PWK ze względów politycznych. Z drugiej strony Związek Strzelecki, naruszając „autonomię kobiecą", stwarzał niekorzystne warunki dla pracy PWK. Potrzeba niezależnego kobiecego stowarzyszenia PWK stała się coraz bardziej aktualna. Z chwilą powołania do życia Państwowego Urzędu Wychowania Fizyczne­go i Przysposobienia Wojskowego, decyzją Marszałka Józefa Piłsudskiego, utworzony został Referat Przysposobienia Wojskowego Kobiet jako państwo­wy organ mający kierować akcją przysposobienia kobiet do obrony kraju. Kierownictwo referatu PWK powierzono por. M. Wittekównie.
Pod koniec 1927 r. rozpoczęła się intensywna praca w terenie. Powstawały nowe ośrodki, przybyły kolejne oddziały PWK, których sieć zaczęła pokrywać cały obszar Rzeczypospolitej. Praca ta nie została wstrzymana nawet wów­czas, gdy Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Woj­skowego uruchomił w Warszawie paromiesięczny wyższy kurs instruktorski, na który przybyła większość kierowniczek ruchu PWK. W związku z tym za­częła się coraz wyraźniej krystalizować sprawa objęcia w odrębną jednostkę organizacyjną o osobowości prawnej wszystkich oddziałów ćwiczących PWK i instruktorek nie należących do żadnego ze stowarzyszeń członkowskich Ko­mitetu, a zwłaszcza młodzieży szkolnej, działającej w coraz liczniejszych Żeń­skich Hufcach Szkolnych. Poza tym wzrastająca kadra instruktorska musia­ła mieć stale oparcie we własnym stowarzyszeniu, którego celem zasadniczym byłaby praca nad przysposobieniem wojskowym kobiet. I tak Klub Starszych Instruktorek, z inicjatywy i pod przewodnictwem M. Wittekówny, zajął się stworzeniem stowarzyszenia, które w porozumieniu z Komitetem miało prze­jąć od niego wszystkie niezrzeszone instruktorki oraz oddziały. Obmyślona została struktura stowarzyszenia, która z jednej strony opierała się na czynni­ku społecznym, a z drugiej na trybie wojskowym. Ułożony został statut. Pra­wa i warunki działalności uzgodniono z władzami szkolnymi i wojskowymi.
W marcu 1928 r. odbyło się w Warszawie zebranie założycielskie, na którym powołano do życia Organizację Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (da­lej OPK). Wybrany został Zarząd Naczelny, a Komendantką Naczelną została wybrana przez aklamację Maria Wittekówna. 20 marca 1928 r. organizację zarejestrowano w rejestrze stowarzyszeń i związków pod nr 354.
Nowe stowarzyszenie przejęło od Komitetu ponad 2 000 uczestniczek. Klub Starszych Instruktorek został wcielony do OPK - nie był już potrzebny jako osobna komórka. W kwietniu i maju 1928 r. powstały nowe ośrodki Organizacji, nazywane Kołami Lokalnymi. Zakładane były przez byłe członkinie Klubu, a obecne instruktorki OPK, we wszystkich większych miastach Polski: Krako­wie, Lwowie, Lublinie i Wilnie.
11 maja 1928 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) wydało instrukcję przyznającą OPK prawo do wyłącznego organi­zowania i prowadzenia żeńskich hufców szkolnych. Fakt ten oraz poprzed­nia, długoletnia praca przyczyniły się do wzmożenia działalności Organizacji Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju. OPK (według § 3 Statutu tejże organizacji) miała na celu przede wszystkim rozwój wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego kobiet oraz przygotowanie instruktorek do wojskowej pomocniczej służby kobiet na wy­padek wojny. W myśl hasła „naród pod bronią", z chwilą zagrożenia bezpie­czeństwa państwa kobiety - jako pełnoprawne obywatelki - miały wziąć czyn­ny i bezpośredni udział w jego obronie. Musiały więc zostać odpowiednio przygotowane. Należało określić obowiązki jakie ewentualnie ciążyłyby na kobietach, nauczeniu ich sposobów wykonywania tych obowiązków oraz wskazania miejsca i czasu ich pełnienia. Powinności te zostały nakreślone jako służba pomocnicza pod wszelkimi postaciami: zastąpienie powołanych do wojska mężczyzn w ich dotychczasowej pracy, w administracji państwowej czy przemyśle, udział w zwalczaniu dywersji wroga wewnątrz kraju przez samoobronę społeczną przeciwgazową i przeciwlotniczą, wreszcie służba pomocnicza dla wojska - sanitarna, gospodarcza, biurowa, opieki nad żołnierzem.
  
  Kurs pierwszej pomocy

   
Musztra z karabinem

Aby w czasie wojny kobiety zdołały podołać nowym zadaniom i obowiązkom, musiały być przygotowane moralnie, fizycznie i fachowo. OPK dążyła więc do stworzenia takiego aparatu wychowawczego, który umożliwiłby każ­dej Polce osiągnięcie przysposobienia do obrony kraju. Środkiem do zrealizowania tego celu była praca organizacyjna i wychowawcza OPK oraz specjalny program przysposobienia ogólnowojskowego.
Bardzo ważnym zadaniem Organizacji było przystosowanie kobiet do spe­cjalnych warunków pracy wojskowej. Aby współdziałanie ich wypływało I z istotnego zgrania się z całością środowiska, w którym miały pracować, ko­biety musiały przede wszystkim zrozumieć elementy wojny, poznać obowiąz­ki i potrzeby wojska, jego życie wewnętrzne i strukturę organizacyjną. Dla­tego też programy szkoleniowe uwzględniały cały dział organizacji armii i służby wewnętrznej oraz szereg ćwiczeń wyrabiających współdziałanie w grupie, solidarność, karność, poczucie współodpowiedzialności za siebie i swoje otoczenie. Poprzez zaznajomienie się ze środkami samopomocy indywidualnej, jak obrona przeciwgazowa, broń, środki ratownicze, program PWK wyrabiał umiejętność obrony własnej oraz niesienia pomocy doraźnej w nagłych wypadkach, tak bardzo przydatną wobec zmiennych sytuacji wojennych.

 
Przysposobienie w zakresie obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej oraz pewne przygotowanie sanitarne uzyskały wszystkie pewiaczki.
 
         Insp. Wiktoria Stokowska - Garczyn 1939 r.

Miesięczny pobyt na obozie letnim PWK stanowił bardzo ważne uzupełnienie szkolenia wojskowego, jakie obozowiczki odbyły w stałych jednostkach PWK w czasie cotygodniowych zbiórek w ciągu roku szkolnego. Zarówno treść, jak i formy zajęć różniły się od pracy wypełniającej tamte zbiórki.
Zasadniczą rolę wychowawczą odgrywał tu sam tok zajęć, rytm pracy dziennej, przestrzegany z bezwzględną punktualnością. Nacisk kładziono nie na poszerzanie wiadomości, ale na zdobywanie umiejętności praktycznych, a przede wszystkim na wzmożenie tężyzny fizycznej i wyrabianie psychicznej odporności. Celem było wychowanie zdyscyplinowanych kobiet-żołnierzy i obywatelek, umiejących wydajnie i odpowiedzialnie pracować w zespole.

Obok akcentu położonego na wychowanie fizyczne program obfitował w zajęcia ze służby wewnętrznej, jej praktyczne opanowanie - po to, by pewiaczka, znalazłszy się w jednostce wojskowej, nie raziła „cywilnym" zachowaniem. Zajęcia te wymagały pełnienia częstych wielogodzinnych różnorakich służb, jak dzienna i nocna wartownicza, gospodarcza lub inna. Pełniły je wyznaczone rozkazem dzienny służbowe - obozowe, kompanijne i plutonowe, którymi dysponowały instruktorki inspekcyjne.

    
Sztab ostatniej kompanii instruktorskiej. Spała, sierpień 1939 r. 
Praca wychowawcza w szeregach OPK miała wyrobić wysokie uświado­mienie obywatelskie i państwowe. Realizacja tego celu wymagała skompleto­wania odpowiedniej kadry instruktorskiej, na co początkowo brakowało dostatecznych środków finansowych. Dlatego w pierwszych latach istnienia organizacji korzystano jeszcze w wielu ośrodkach z pomocy instruktorów wojskowych, co niestety, ze względu na jednolitość pracy oraz odrębne metody, nie było wskazane. Dopiero w latach trzydziestych zaczęła napływać więk­sza liczba instruktorek wyszkolonych na kursach i obozach organizowanych dla młodzieży szkolnej. W 1928 r. w OPK było tylko 76 instruktorek, natomiast w 1938 r. - już 1307 instruktorek czynnych i 270 urlopowanych.
Praca OPK pomimo początkowych trudności, wynikających z nieprzy­chylnej postawy społeczeństwa i środowisk wojskowych oraz bardzo odczuwalnego braku funduszów na działalność PWK, rozwijała się i dawała coraz lepsze rezultaty wychowawcze i szkoleniowe. Wyraźna dezaprobata lub obojętność okazywana tej organizacji na początku lat dwudziestych - w obliczu pogarszającej się pod koniec lat trzydziestych sytuacji międzynarodowej (aneksja Austrii przez Rzeszę Niemiecką w marcu 1938 r. i zajęcie Czechosłowacji w październiku tegoż roku) - zmieniła się w coraz szerzej okazywane I uznanie i akceptację ruchu PWK. Pogłębiało się przekonanie społeczeństwa o konieczności wzmożenia przygotowań wojennych.

Dużym sukcesem OPK było więc rozporządzenie MS Wojsk, i ministra WRiOP z 10 września 1937 r. wprowadzające przysposobienie do obrony kraju jako przedmiot obowiązkowy do szkół średnich na dwóch ostatnich latach nauki. Dla młodzieży żeńskiej przewidziano przysposobienie do wojskowej służby pomocniczej, głównie z zakresu pracy drużyn ratowniczo-sanitarnych, obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej. Jednak największym sukcesem ruchu PWK było uchwalenie 9 kwietnia 1938 r. ustawy O powszechnym obowiąz­ku wojskowym, która przyznawała kobietom prawo do odbywania zastępczej służby wojskowej. 11 lutego 1939 r. Rada Ministrów wydała rozporządzenie o uznaniu OPK za stowarzyszenie wyższej użyteczności publicznej i nadaniu mu nazwy Przysposobienie Wojskowe Kobiet.
25 marca 1939 r. odbył się w Warszawie Nadzwyczajny Walny Zjazd Przysposobienia Wojskowego Kobiet, na który przybyły delegatki 16 organizacji uczestniczących w pracach stowarzyszenia. Uchwalono utworzenie tzw. Po­gotowia Społecznego Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Szybko rozwinęło ono swoją działalność zarówno w miastach, jak i na wsi. Przygotowywało spo­łeczeństwo do samoobrony i samopomocy w zakresie ochrony zdrowia, opie­ki nad dzieckiem, prac gospodarczych, a także uczyło udzielania pomocy woj­sku i administracji cywilnej podczas wojny. Do połowy lipca gotowość współdziałania z Przysposobieniem Wojskowym Kobiet zgłosiło 57 organiza­cji, skupiających łącznie ponad 700 tys. członków (wykaz stowarzyszeń-członków współdziałających z PWK w załączniku nr 6). Samo PWK w przededniu wojny miało w swoich szeregach ponad 47 tys. członków.
Z chwilą wybuchu wojny w 1939 r. na polecenie Głównej Rady Społecznej PWK wszystkie ośrodki terenowe Pogotowia stanęły do dyspozycji lokalnych komitetów samopomocy społecznej, powstałych pod egidą Ogólnopolskiego Komitetu Samopomocy Społecznej. Ośrodki te w większości stanowiły pod­stawę działania i aparat wykonawczy komitetów. Wielotysięczne rzesze człon­kiń kobiecych stowarzyszeń społecznych, uczestniczących w okresie między­wojennym w akcji przysposobienia kobiet do obrony kraju - włączyły się wszędzie do aktualnych prac obronnych. Równie aktywne było później ich uczestnictwo w konspiracji.


jeńcy polscy i pewiaczka 1939r.

 Umundurowanie 


Umundurowanie było bardzo różnorodne, o czym świadczyć mogą zdjecia z różnymi krojami bluz, aczkolwiek zachowywało pewne reguły. Jedne miały dwie kieszenie, inne 4, rozpinane do połowy i wciagane przez głowę lub rozpinane do końca, pagony koloru bluzy lub granatowe, podobnie z mankietami. Spotykamy granatowe mankiety lub w kolorze bluzy z naszytymi pagonami na nich. Na głowie berety, furażerki lub kapelusiki. Do tego spódnice lub różne typy spodni.
Na podłużnych patkach umieszczonych na mankietach u rękawów munduru były noszone złote naszywki oznaczające rodzaj ukończonego kursu instruktorskiego. Natomiast odznaki stopni organizacyjnych były umieszczane na dwóch trójkątnych granatowych patkach przyszytych do kołnierza bluzy mundurowej wraz z przykręconymi dwoma metalowymi orzełkami PWK. Na frenczu, noszonym przy uroczystościach przez instruktorki, patki miały ksztaut równoległoboku (bez orzełków).
Na berecie lub furażerce był również orzełek. Odznaki od inspektorki PWK do młodszej przewodniczki były srebrne, pozostałe czerwone.
Kolorami PWK był granatowy i żółty (jak piechoty). Na sportowych białych koszulkach noszono wyszywany emblemat - orzełka PWK. Poza tym noszono sznury funkcyjne.


          
          
          Spała w parku P. Prezydenta 11.VII.37r. 

Literatura:

A.E. Markert Polsce wierna, Pruszków 2003
E. Zawadzka Czekając na rozkaz, Lublin 1992
admin: sosna